(s.1408)
 

Arşiv kaynaklarımızı gösterebilmek amacıyla, biz bir de her köy için, kullandığımız tahrir defterinin ve 1873 Salnamesinin sayfa numaralarını gösteren bir tablo yaptık.

Tablo 2: Kaynaklar (Tahrir Defterlerinin Sayfa Numaraları)

* TKGM, KK 58 ;         ** TD 370;        *** TD 382

(s.1409) Şimdi 1 numaralı tabloyu incelemeye başlayabiliriz.

Tablomuz altı sütundan oluşmaktadır. Birinci sütunda 1877-78 Osmanlı-Rus Harbinden hemen önce sakinlerinin tamamının veya bir kısmının Pomak olduğunu kesin olarak bildiğimiz 40 köyün ismi alfabetik sırada gösterilmiştir. İzleyen sütunlar sırasıyla 1479, 1516, 1545 ve 1579 tarihli tahrir defterlerinden elde edilen verilere tahsis edilmiştir. Son sütunda, bu köylerin XVI’ncı ve XIX’uncu yüzyıllarda nüfusları arasında bir karşılaştırma yapabilmek amacıyla, 1873 Tuna Vilayet Salnamesinin (Hicrî 1290 senesi Salname-i Vilayet-i Tuna) rakamları verilmiştir.

I. 1479 Tahrir Defteri

Niğbolu Sancağına ait günümüze kalan en eski tahrir belgesi, bir icmal defteri parçasıdır. Bu defter parçası, Sofya’da Kiril ve Methodi Millî Kütüphanesinin Şarkiyat Seksiyonunda muhafaza edilmektedir (OAK, 45/49, envanter no: 1/1960). Bulgarcaya Russi Stoikov tarafından çevrilmiş ve Bulgar Bilimler Akademisi Tarih Enstitüsü tarafından, fac-similéleriyle birlikte yayınlanmıştır[41]. Bu defter parçası 60 yaprak içermektedir. Defter parçası kendi metni içinde bir tarih içermemektedir. Çevirmeni bu defteri, “XV’inci yüzyılın ortası olarak” tarihlendirmiştir[42]. Ancak, Bistra Cvetkova’nın belirttiği gibi bu tarih yanlıştır[43]. Bu defter şimdi yazarlar tarafından 1479 olarak tarihlendirilmektedir[44].

Bu tahrir defteri icmal türündendir. Köy köy, sadece Müslüman aile (hane-i müslim), Müslüman olmayan aile (hane-i gebr) ve dul kadın (bive) sayılarını vermektedir. Defterde hane reisi olan kişilerin isimleri verilmemektedir. Dolayısıyla biz bunların Anadolu’dan oraya gitmiş eski Müslümanlar mı, yoksa mühtediler mi olduğunu bilemiyoruz.

1479’da, inceleme bölgemizde sadece üç köyde (İzvor[45], Reseleç[46], Todoriçane[47]) toplam dört hane Müslüman vardır. (s.1410)

Tablo 3: 1479’da Müslümanlar

* Kişi sayısı, hane sayısını 5 ile çarparak elde edilmektedir[48].

İzvor köyü bugünkü Bălgarski İzvor’dur[49]. Bu köyün, Osmanlı resmî kayıtlarındaki ismi “İzvor-i Müslim”; halk arasındaki ismi ise, “Turski İzvor” idi. Bu isim 1934’te “Bălgarski İzvor” olarak değiştirildi[50]. Bu köy, 1873 Salnamesinde (hicrî 1290 senesi Salname-i Vilayet-i Tuna) İzvor-i Müslim adı ile kaydedilmiştir. Ahalisinin tamamı Pomak olan bir köydü. 1873’te bu köyde, 445 hane ve 2340 erkek nüfus vardı[51]. 1479 defterine göre, İzvor’da 1 Müslüman hane (hane-i müslim) ve 31 Hristiyan hane (hane-i gebr), 4 Hristiyan dul kadın (bive) vardı[52]. 1479 defteri, Reseleç’te 1 Müslüman hane, 39 Hristiyan hane ve 4 Hristiyan bivenin bulunduğunu kaydetmektedir[53]. Todoriçane de ise, 2 Müslüman hane, 17 Hristiyan hane ve 1 Hristiyan bive vardı[54].

1479’da İzvor Lofça vilayetine[55], Reseleç ve Todoriçane ise Mramorniçe vilayetine tâbiydi. İzvor, Pomak bölgesinin güney doğusunda bulunmaktadır. Reseleç ve Todoriçane ise bölgenin ortasında yer almaktadır. Reseleç, Todoriçane’ye göre daha batıdadır.

Diğer köylerde, 1479 yılında Müslüman yoktur. Bu çalışmada, İzvor, Reseleç ve Todoriçane köylerindeki bu dört Müslüman haneyi, biz, tarihte Pomak köylerinde görülen “ilk Müslümanlar” olarak kabul etmekteyiz. 1479 defteri, bir icmal olduğu için bu ilk Müslümanların isimlerini bilemiyoruz. Keza, onların Anadolu’dan gelen  (s.1411) otantik Türkler mi, yoksa İslâm dinini benimseyen Bulgarlar mı olduğunu da bilemiyoruz.

XIX’uncu yüzyılda tamamen veya kısmen Pomaklar ile meskûn olduğunu bildiğimiz 40 köyden 15’i (Bırkaçevo, Blısniçevo (Rumyançevo), Breşte (Breşke), Bu­kofça, Curilova, Galata, Glava, Gornik, Komarevo, Koynare, Popiça, Radomirçe, Tırnık, Tlaçane, Ugırçin) 1479 defterinde kayıtlı değildir[56]. Bu defterin ilk iki yaprağının eksik olduğu bilinmektedir. Eğer bu köylerden bazıları bu kayıp yapraklar üzerinde kayıtlı değillerse, bunların 1479’da mevcut olmadıklarını ve bu tarihten sonra kurulduklarını söyleyebiliriz[57].

1479 defterinde kayıtlı 25[58] köyde, 4 Müslüman haneye karşı, toplam 487 Hristiyan hane ve 34 Hristiyan bive vardı

Lofça Pomak köylerindeki ilk Müslümanların ortaya çıkışının 1479’dan daha eskiye gitmediği sonucuna varabiliriz. Bulgaristan’ın 1393’te Sultan Beyazıd tarafından kesin fethinden itibaren, 88 yıl boyunca, Lofça Pomak bölgesinde önemli bir kolonizasyon veya orada gerçekleşmiş bir ihtida hareketi görülmemektedir. Bu nedenle, Bogomillerin, Osmanlıların gelişi ile Müslüman oldukları yolundaki tez[59], en azından bölgemiz köyleri bakımından Osmanlı belgeleriyle teyid edilememektedir.  (s.1412) Bununla birlikte, Osmanlı tahrir defterleri Pavlikenler, yani Bogomiller üzerine birçok bilgi içermektedir[60].

II. 1516 Tahrir Defteri

Lofça Pomak bölgesine ait bugüne ulaşan izleyen defter bir mufassaldır. Bu defter, Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Niğbolu başlığını taşımaktadır. Sultan Selim I zamanına aittir. Defter kendi metninde hicrî 922 (miladî 1516) tarihini taşımaktadır. Bu defter yayınlanmamıştır. İstanbul’da Başbakanlık Osmanlı Arşivinde saklanmaktadır. Maliyeden Müdevver Defterler  fonunda 11 numara ile kayıtlıdır[61]. Keza İstanbul’da Başbakanlık Osmanlı Arşivinde Tapu Tahrir Defterleri fonunda 370 numara ile kayıtlı bir icmal tahrir defteri vardır[62]. Bu defter 1530 yılına aittir. 370 numaralı defter Muhasabe-i Vilayet-i Rumeli Defteridir[63]. Defterin Niğbolu Livasına ait kısmı 1516 tarihli mufassal tahrir defterinin (MM 11) verilerinden itibaren oluşturulmuş olmalıdır. Her iki defterin verdiği sayılar aynıdır. Biz esasen 1516 tarihli mufassal defteri (MM 11) izliyoruz.

1479 defterinde kayıtlı olmayan Bırkaçevo, Blısniçevo (Rumyançevo), Bukofça, Glava, Komarevo, Koynare, Popiça, Radomirçe, Tırnak, Tlaçane ve Ugırçin köyleri 1516 defterinde kaydedilmiştir. Bunların 1479 ile 1516 yılları arasında kurulmuş yeni köyler olduğu düşünülebilir. Bırkaçevo, Bukofça, Popiça ve Tlaçane, köyleri için bu konuda delilimizde vardır: 1516 defterinde açıkça not edilmiştir ki, bu köyler, birkaç kilometre güneyde bulunan Gabare’den gelen kişiler tarafından kurulmuştur[64].

1516 defteri Müslümanların bulunduğu köylerin sayısının arttığını göstermektedir. Artık Müslümanların sakin olduğu köy sayısı 9’a çıkmıştır. 1516 defterinden itibaren, Müslümanların sayılarına ilişkin 4 numaralı tablo oluşturulmuştur:  (s.1413)

Tablo 4: 1516’da Müslümanlar

*Abdullah torunu

** MM 11 nolu defter (s.241) Ugırçin’de 1 Müslüman hanenin bulunduğunu kaydetmektedir. Ama, hane reisinin ismini vermemektedir.

*** Kişi sayısı hane sayısını 5 ile çarparak elde edilmektedir.

Görüldüğü gibi, 1479’dan 1516’ya kadar geçen 37 yıl içinde köylerimizdeki Müslüman nüfus 4 haneden (=20 kişi), 15 hane ve 6 mücerrede (=81 kişi) çıkmıştır. Bu % 405’lik bir nüfus artışı anlamına gelmektedir[65]. Hristiyan nüfus da artmıştır. Hristiyan nüfus, 1479’da 487 hane ve 35 duldan 1516’da 1472 hane, 782 mücerred ve 46 biveye ulaşmıştır.

1516 tahrir defteri (MM 11), hane reislerinin ve mücerretlerin isimlerini baba isimleriyle birlikte kaydeden mufassal tipte bir defterdir. “Veled-i Abdullah” ibaresinin bir mühtediyi simgelediği varsayımıyla, defterde kaydedilen bir Müslümanın mühtedi olup olmadığını tespit edebiliriz.

1516 defterine göre, 15 Müslüman hane reisinden 6’sı ve 6 Müslüman mücerretten 4’ü Abdullah oğlu idi. Bu husus, Müslümanların % 42’sinin mühtedi, dolayısıyla Bulgar kökenli olduğu anlamına gelmektedir[66]. Hatta, Abdullah oğlu olmayan Müslümanların Abdullah torunu olabilecekleri de düşünülebilir. Zira, bu bölgede daha 1479’da 4 Müslüman hane vardı. “Veled-i Abdullah” olmayan hane reisleri 1479’da kaydedilen Müslüman hanelerden geliyor olabilirler. Dolayısıyla ihtida  (s.1414) kökenli nüfus oranının, yukarıda zikredilen orandan daha yüksek olması muhtemeldir.

İzvor, Sopot, Toros ve Ugırçin Pomak bölgesinin güney doğusunda yer almaktadır. Bu köylerin daha doğusunda, yer alan bir Pomak köyü yoktur. Bu dört köy, harita üzerinde bir kare oluşturan komşu köylerdir. Yerleri nispeten dağlıktır. İzvor ve Toros Vit nehrinin kolları üzerinde kuruludur. Ugırçin ise, Vit’in diğer bir kolu üzerindedir. Roman Pomak bölgesinin güney batısında yer almaktadır. Roman’ın daha batısında yer alan köylerde Pomak nüfusu yaşamamaktadır. Bu köylerin coğrafi durumuna bakarak, ilk Müslümanların, bölgenin daha ziyade güneyinde ve özellikle de güney doğusunda bulunan köylerde ortaya çıktığı gözlemlenebilir. Bununla beraber, bu gözlemden yola çıkılarak genel bir sonuca varılamaz. Zira, ilk Müslümanların ortaya çıktığı diğer köyler (Çerven Breg ve Reseleç) Pomak bölgesinin ortasında yer almaktadır. Onlar İskır nehri kıyısında kurulu iki komşu köydür.

III. 1545 Tahrir Defteri

İzleyen dönem için, Kanunî Sultan Selim dönemine ait bir mufassal deftere sahibiz. Defter metninde tarih yoktur. Ama 1545 yılına ait olduğu tahmin edilmektedir. Bu yayınlanmamış defter, İstanbul’da Başbakanlık Osmanlı Arşivinde muhafaza edilmektedir. Tapu Tahrir Defterleri fonunda 416 numara ile kayıtlıdır[67]. Başbakanlık Osmanlı Arşivinde Tapu Tahrir Defterleri fonunda 452 numara ile kayıtlı olan defter[68], bu defterle (TD 416) aynı kayıtları içermektedir. Her iki defterin de baş tarafları eksiktir. Kanımızca, muhtemelen TD 416 asıl, TD 452 ise surettir.

1516 defterinde (MM 11) kayıtlı olmayan Dıbene köyü, 1545 defterinde kayıtlıdır. Bu köyün 1516 ile 1545 yılları arasında kurulan yeni bir köy olduğu sonucuna varabiliriz. 1545 defteri Dıbene köyünün haric ez-defter-i atik olduğunu, yani önceki defterde kayıtlı olmadığını açıkça not etmektedir[69]. Keza, 1516 yılının verilerini içeren TD 370 numaralı icmal defter, Dıbene’nin terk edilmiş, boş bir mezraa (hali mezraa) olduğunu kaydetmektedir[70]. 1545 defterine göre, Dıbene’de hepsi Hristiyan 13 hane, 9 mücerred ve 1 bivenin bulunmaktadır[71].

1545 defteri Müslümanların sakin olduğu köylerin sayısının arttığını göstermektedir. 1545’te Müslüman içeren 13 köy sayılmaktadır (1516’da 9 köy vardı). Buna karşılık, saf Hristiyan köylerinin sayısı ise düşmüştür. 1545 defterine göre Müslümanların bulunduğu köylerin listesi ve Müslüman hane ve mücerred sayıları aşağıda 5 numaralı tabloda gösterilmiştir.  (s.1415)

Tablo 5: 1545’te Müslümanlar

* Kişi sayısı, hane sayısı 5 ile çarpılarak elde edilmiştir.

Müslüman nüfus, 1516’daki 15 hane ve 6 mücerretten (=81 kişi), 1545’te 25 hane ve 9 mücerrede (=134 kişi) yükselmiştir. Bu % 165’lik bir artış anlamına gelmektedir[72].

1545’te 25 Müslüman hane reisinden 16’sı ve 9 Müslüman mücerretten 4’ü Abdullah oğludur. Keza incelediğimiz köylerde, 25 Müslüman hane reisinden 2’si ve 9 Müslüman mücerretten de 2’si Abdullah torunudur. Buna göre, “veled-i Abdullah” ibaresinin bir mühtediyi simgelediği yorumu kabul edilirse, toplam Müslüman nüfusunun % 72’sinin ihtida kökenli olduğu sonucuna ulaşılabilir[73].

Müslüman nüfusunun diğer kısmı da ihtida kökenli olabilir. Bunların üçüncü veya dördüncü kuşak Müslümanlar olmaları muhtemeldir. Unutmamak gerekir ki, “veled-i Abdullah” ibaresi sayesinde biz ancak birinci kuşak Müslümanları ve bazı hallerde de ikinci kuşak Müslümanları tespit edebiliyoruz. Defterlerde üçüncü ve dördüncü kuşak Müslümanları tespit etmeye imkân sağlayacak veri yoktur. Bu nedenle, ihtida ve dolayısıyla Bulgar kökenli Müslüman nüfusunun oranı yukarıdaki  (s.1416) orandan daha yüksek olabilir. Diğer bir ifadeyle, 1545 defterinde “veled-i Abdullah” olarak görünmeyen kişilerde aslında 1516 defterinde “veled-i Abdullah” olarak kayıtlı olan kişilerin oğulları ve torunları olabilirler.

IV. 1579 Tahrir Defteri

Sahip olduğumuz dördüncü defter, yayınlanmamış bir mufassaldır. Bu defter Defter-i Mufassal-i Liva-i Niğbolu başlığını taşımaktadır. Kendi metninde hicrî 987 (=miladî 1579) olarak tarihlendirilmiştir. Üçüncü Murat’ın tuğrasını içeren defterin aslı, Ankara’da Tapu Kadastro Genel Müdürlüğünün Kuyud-i Kadime Dairesinde muhafaza edilmektedir. Burada 58 numara ile kayıtlıdır[74]. Bu defterin İstanbul’da Başbakanlık Osmanlı Arşivinde bir de sureti vardır. Bu suret, Tapu Tahrir Defterleri fonunda 718 numara ile kayıtlı olan defterdir[75]. TD 718 numaralı defterin ilk yaprakları eksiktir. Bu defterdeki tüm kayıtlar, KK 58 numaralı defterinkilerle aynıdır.

1545 defterinde mevcut olmayan Breşte ve Galata, 1579 defterinde kayıtlıdır. Bundan bu köylerin 1545 ile 1579 yılları arasında kurulmuş köyler olduğu sonucunu çıkarabiliriz.

1579 defterinde, Müslümanların sakin olduğu köy sayısının arttığını gözlemleyebiliriz. 1579’da 40 köyümüzden 22’sinde Müslümanlar yaşamaktadır. Bu Lofça bölgesindeki 40 Pomak köyünün yarıdan fazlasının daha 1579’da kısmen Müslüman (ve muhtemelen de Pomak) sakinlere sahip olduğunu göstermektedir.

1579 defterine göre, Müslümanların sakin olduğu köyleri ve köylerdeki Müslüman hane ve mücerred sayılarını gösteren 6 numaralı tabloyu yaptık.  (s.1417)

Tablo 6: 1579’da Müslümanlar

* Kişi sayısı, hane sayısı 5 ile çarpılarak bulunmuştur.

1545’te 25 hane ve 9 mücerretten (toplam 134 kişi) oluşan Müslüman nüfus, 1579’da 126 hane ve 71 mücerrede (toplam 701 kişi) yükselmiştir. Bu 34 yılda % 523’lük bir nüfus artışı demektir. Müslüman nüfusunun hızlı artışı, ihtida hareketi ile açıklanabilir. Pomak bölgemizdeki 40 köyde, 1579’da, KK 58 nolu deftere göre, 126 Müslüman hane reisinden 24’ü ve 71 Müslüman mücerretten 7’si “veled-i Abdullah”tır. Keza, köylerimizde, 126 Müslüman hane reisinden 4’ü ve 71 Müslüman mücerretten 2’si Abdullah torunudur. Bu, “veled-i Abdullah” ibaresinin bir mühtediyi simgelediği yorumu kabul edilirse, toplam Müslüman nüfusunun % 21’inin ihtida ürünü ve dolayısıyla pek muhtemelen Bulgar kökenli olduğu anlamına gelmektedir.  (s.1418)

1545 defterine ilişkin yaptığımız açıklamalarda da belirttiğimiz gibi, Müslüman nüfusunun diğer kısmı da ihtida kökenli olabilir. Bunların üçüncü veya dördüncü kuşak Müslümanlar olmaları muhtemeldir. Bu nedenle, ihtida ve dolayısıyla Bulgar kökenli Müslüman nüfusunun oranı yukarıdaki orandan daha yüksek olabilir.

Özetle, 1579’da 126 Müslüman hane ve 71 Müslüman mücerrede (toplam 701 kişi), karşı 2429 Hristiyan hane ve 1459 Hristiyan mücerred (toplam 13 604 kişi) vardı. İncelediğimiz 40 köyde toplam nüfusun % 5’i daha 1579’da Müslümandı. Bu göstermektedir ki, bölgenin İslâmlaşması daha 1579’da ihmal edilebilir olmaktan çıkmıştır.

Müslüman nüfusun önemli bir kısmı ihtida kökenlidir. Mühtedilerin ve kısmen mühtedi oğullarının oranı 1516’da % 42, 1545’te % 72 ve 1579’da % 21’dir. Altını çizmek gerekir ki, bunlar mühtedilerin ve kısmen mühtedi oğullarının oranıdır. Müslüman nüfusunun diğer kısmının da mühtedi soyundan gelme ihtimali vardır. Dolayısıyla, ihtida ürünü nüfusun oranının, yukarıdaki oranlardan daha fazla olması pek muhtemeldir.

Not etmek gerekir ki, Pomakların ortaya çıkışının XVI’ncı yüzyılın sonunda ve özellikle XVII’nci yüzyılın başında olduğu yolundaki Bulgar tezi, 1479, 1516, 1545 ve 1579 defterlerinin verileriyle uyum içinde değildir. Zira, yukarıda görüldüğü gibi, XV ve XVI’ncı yüzyıllarda Pomak köylerinde, sayıları azda olsa, Müslüman nüfus vardır.

Burada Pomak köylerinde ilk Müslümanların ortaya çıkışının çok yavaş olduğunu ve Müslüman nüfusun sayısının tedrici bir şekilde arttığını gözlemleyebiliriz. Bu olgu, kanımızca, Pomakların zorla İslâm dinine geçirildikleri yolundaki Bulgar tezini çürütmektedir.

V. 1873 Tarihli Salname-i Vilayet-i Tuna

Tablo 1’in son sütununda hicrî 1290 (miladî 1873) tarihli Salname-i Vilayet-i Tuna[76]’dan elde edilen veriler sunulmuştur. Bu son sütunu, XVI’ncı ve XIX’uncu yüzyıllardaki Pomak köylerindeki Müslüman nüfus sayılarını karşılaştırmak amacıyla koyduk. Salnameye göre, 40 köyümüzde, 1873’te 4797 Müslüman hane ve 13 495 erkek nüfusa[77] (=37 480 kişi) karşılık, 4738 Hristiyan hane ve 9909 erkek nüfus (=33 599 kişi) vardı. Böylece Pomak bölgesinde yer alan köylerimizde hanelerin % 50’si ve erkek nüfusun de % 58’i Müslüman idi. Hane sayılarını kişi sayısına dönüştürerek, 1873’te incelenen köylerdeki toplam nüfusun % 53’ünün Müslüman ve dolayısıyla Pomak olduğunu söyleyebiliriz.

Buna göre, 1579’da 126 hane ve 71 mücerreten (=701 kişi) oluşan Müslüman nüfus, 1873’te 4797 hane ve 13 495 erkek nüfusa (=37 480 kişi) çıkmıştır. Bu üç  (s.1419) asırda (tam olarak 294 yıl) % 5346’lık bir artış anlamına gelmektedir. Diğer bir ifadeyle, Müslüman nüfus, üç asırda 53 kat artmıştır. 1579’da Müslüman nüfus, toplam nüfusun sadece % 5’ini temsil ederken, 1873’te toplam nüfusun % 53’ünü temsil eder hale gelmiştir.

Buna karşılık, köylerimizde, 1579’da 2429 hane ve 1459 mücerretten (=13 609 kişi) oluşan Hristiyan nüfus, 1873’te 4738 hane ve 9909 erkek nüfusa (33 609 kişi) yükselmiştir. Bu üç asırda (tam olarak 294 yıl) yüzde 246 oranında bir artış demektir. Diğer bir ifadeyle, toplam Hristiyan nüfus üç asırda iki buçuk kat artmıştır (Aynı dönemde Müslüman nüfus 53 kat armıştır). 1579’da Hristiyan nüfus toplam nüfusun % 95’ini oluşturduğu halde, 1873’te Hristiyan nüfus toplam nüfusun sadece % 47’sini oluşturabilmektedir.

VI. Örnek Köy İncelemeleri

Yukarıda her ne kadar 1 numaralı tabloda 40 köydeki Müslüman ve Hristiyan hane sayılarını tahrir yıllarına göre vermişsek de, böyle bir çalışmada her köyü tek tek incelemek gerekir. Ancak bu tebliğin sınırlı hacmi nedeniyle bunu yapmak mümkün değildir. Bununla birlikte sırf örnek teşkil etmesi için birkaç köyü incelemenin uygun olacağını düşünüyoruz. Bunun için de Çamakofça, Galata, Kneja, Gorna Lukovit ve Ugırçin köylerini seçtik.

1. Çamakofça